PLAGIJATORSTVO

Plagijat se u pojedinim slučajevima teško može potvrditi, pogotovo ako nije u pitanju slučaj prepisivanja od riječi do riječi, već je „ukradena“ sama ideja. Iz tog razloga se angažuju stručnjaci za konkretnu oblast, koji umiju da prepoznaju plagijat. Tada je odlučujuća njihova riječ a ne softvera.

U današnje vrijeme krivotvorenje, tj. Imitiranje ili oponašanje, koje je obično urađeno sa namjerom prevare, u cilju da se neki proizvod proda kao da je orginalan, je problem broj jedan na globalnom nivou. Kada je riječ o naučnoistraživačkom radu to krivotvorenje se obično naziva prepisivanje ili plagiranje orginalnog naučnog rada. Za razliku od krivotvorenja u kojem je upitna autentičnost proizvoda, kod plagijata je riječ o nezakonitom i neetičnom prisvajanju tuđeg naučnog djela, koje se prikazuje kao vlastito. S obzirom da plagijat nije izvorno naša riječ dobro je pogledati u riječnih stranih riječi i tamo pronaći njeno značenje, odnosno šta je to plagijat.

1.     Plagijat (prema lat. plagiarius = kradljivac) je umjetničko, naučno ili drugo djelo nastalo podražavanjem ili prisvajanjem tuđe autorske svojine.

Jednostavno rečeno, u naučnoistraživačkoj djelatnosti pod plagirenjem podrazumijevamo preuzimanje, da ne kažem krađu, rezultata naučnog rada i njegovo prikazivanje, u potpunosti ili djelimično, kao vlastitih rezultata, radi sticanja statusnih, financijskih, materijalnih, ili nekih drugih dobara. Publikovanje svojih već objavljenih tekstova u potpunosti ili djelimično kao novih, takođe spada u plagijatorstvo i naziva se samoplagiranjem. Plagijatorstvo, kao izrazito neetično ponašanje u domenu nauke i istraživanja nanosi veliku štetu naučnoistraživačkoj djelatnosti u cjelini, jer obezvređuje naučni rad i minira osnovni princip nauke – istinitost i orginalnost. Plagijatorstvo ne samo da nije etično, nego ono nije u skladu sa zakonskim odredbama koje regulišu autorska i srodna prava.

S obzirom na to da se plagijatorstvo javlja u različitim vidovima i nijansama, interesantno je ukazati na njegove modalitete. Tako je u tekstu pod nazivom „The Plagiarism Spectrum“ američke firme Paradigms, odnosno njihovog servisa Turnitin (koji se bavi prevencijom plagijata) navedeno deset vrsta plagijata, poredanih od najvećih ka najmanjem obliku uzimanja tuđeg teksta, odnosno, od oblika najtežeg kršenja kršenja etičkih normi, pa do onih lakših. Spektar, odnodno modaliteti plagiranja prema Turnitin-u su:

1.     Prepisivanje tuđeg teksta od riječi do riječi i predstavljanje kao sopstvenog rada ( potpuno kloniranje teksta )

2.     Rad koji sadrži, bez izmjena, značajne dijelove tuđeg teksta iz jednog izvora bez navođenja reference (citiranja)

3.     U radu su promijenjene ključne riječi i fraze, ali je zadržan osnovni sadržaj orginalnog teksta.

4.     Parafraziranje iz drugih izvora i sadržaj vlastitog teksta neprimjetno su uklopljeni u jednu cjelinu.

5.     Uzimanje dijelova svog ranijeg rada bez navođenja citata – samoplagijatorstvo (recikliran vlastiti rad)

6.     Rad na bazi kombinovanja teksta sa navedenim izvorima sa prepisanim tekstom bez citiranja

7.     Rad predstavlja mješavinu kopiranog teksta iz nekoliko izvora, bez odgovarajućeg citiranja

8.     Rad sadrži citate sa nepostojećim ili netačnim informacijama o njegovim izvorima.

9.     Rad sadrži pravilno citiranje, ali ne sadrži skoro nikakvo orginalno dijelo

10. Rad sadrži pravilno citiranje, ali se kompletno oslanja previše blisko na orginalni tekst i/ili strukturu, odnosno, stil teksta

Poznavanje ovih deset modaliteta plagijatorstva može poslužiti kao vodič ili uputstvo edukatorima, recenzentima, mentorima, akademskom osoblju, istraživačima, studentima i svima onima koji se bave istraživanjem i pisanjem naučnih radova, u borbi protiv ove štetne pojave i mogućnost da izbjegnu zamku da se uslijed nepoznavanja standarada citiranja i legalne upotrebe tuđeg teksta nađu izloženi na stubu srama.

U današnje vrijeme kada je upotreba interneta široko rasprostranjena, došlo je, nažalost, i do razvoja <copy-paste> subkulture koja je veoma pogodno tlo za pojavu masovnog plagiranja. Međutim, kako je poznato, „akcija i reakcija“ su povezane pojave, tako da je zahvaljujući razvoju razvoju komunikaciono – informacionih tehnologija i borba protiv plagijatorstva dobila sofisticirane softverske alate. Ti softverski programi upoređuju tekst sa svim orginalnim tekstovima koji se nalaze u njima dostupnim bibliotečkim bazama podataka i na taj način odrede koji dio teksta je mogući plagijat.

Pregledom odgovarajauće literature može se dobiti uvid kakve je situacija sa pojavom plagijatorstva u svijetu. U razvijenim zemljama je prisutna tzv. „nulta tolerancija“ prema plagiranju i tamo se najveći napori ulažu u prevenciju te štetne pojave, prvenstveno u edukaciji mladih, odnosno đaka i studenata. Što se tiče naučnih radova istraživačkog i akademskog osoblja, sizuacija po pitanju plagijatorstva je relativno povoljna, jer se dobro obučeni i organizovani recezenti i uređivački odbori naučnih časopisa uspješno bore sa ovom pojavom. Pored posljedica koje snose nesvjesni autori, takođe, i časopisi gube na rejtingu ako im se potkrade plagiran tekst koji nisu otkrili.

Nažalost, u naučnoj i akademskoj zajednici gotovo u svim zemljama jugistočne Evrope, a posebno na prostoru bivše Jugoslavije, situacija po pitanju plagijatorstva je lošija nego u razvijenim zemljama. Ovdje je prisutna letargičnost i tolerantnost prema pojavi plagiranja, ne samo u studentskim redovima (seminarski, diplomski, magistarski i doktorski radovi), nego i kod zaposlenih na visokoškolskim ustanovama ili drugim naučnoistraživačkim organizacijama. N ovim prostorima osim klasičnog plagijatorstva postoje i drugi vidovi nekorektnog i neetičkog rada pojedinca, koji se manifestuju u dopisivanju kao autora radova pojedinaca koji nisu učestvovali u istraživanjima.

Osim toga, ponekad se kao javna tajna čuje za veoma ružnu pojavu da pojedini pripadnici naučno – nastavnog osoblja koriste studentske radove za pisanje sopstvenih radova ili pojavu izdavanja „novih“ knjiga koje su ustvari reciklirane njihove knjige iz ranijeg perioda, a bez navođenja da se, u najboljem slučaju, radi o dopunjenim izdanjima.

Pored toga, primjetno je da se u posljednje vrijeme sve više na internetskim stranicama mogu pronaći oglasi dobro organizovanih grupa, koje su razvili svojevrstan „biznis“ nudeći sve vrste radova, od seminarskih pa sve do doktorskih, uz određenu terifu, naravno.

Plagijat se u pojedinim slučajevima teško može potvrditi, pogotovo ako nije slučaj prepisivanja od riječi do riječi, već je „ukradena“ sama ideja. Iz tog razloga se angažuju stručnjaci za konkretnu oblast koji znaju da prepoznaju plagijat. Tada je odlučujuća njihova riječ, a ne softverova.

Takođe treba ukazati i da postoje dva nivoa sankcionisanja plagiranja: akademski i sudski. Na akademskom nivou, sankcija je oduzimanje zvanja stečenog naučnim radom za koji je utvrđen plagijat, a etički komitet nadležne institucije može da odluči i o gubitku radnog odnosa.

Sudski put, u vidu klasične tužbe, je komplikovan, jer u postojećim zakonskim normama nije precizno definisan plagijat, te sudije ocjenjuju koliki je procenat preuzetog teksta potreban da bi se neko djelo označilo kao plagijat. Često se ne može sve svesti na procenat, već se cijeni i u kojoj je mjeri preuzeta kompletna ideja iz drugog rada i u kojoj je mjeri ona inkorporirana u rad, koji je preuziman.

Međutim, na osnovu svega, do sada rečenog, treba izvesti zaključak, da se plagijat „ne isplati“ odnosno, da može biti otkriven, pri čemu se cjelokupna karijera ili trenutna funkcija može dovesti u pitanje, te bi trebalo sugerisati naučnicima da popteno rade svoj posao i da ne prepisuju od bilo koga, nego da iznose sopstvene rezultate.

Takođe, ono što se mora prvenstveno uraditi, to je preduzimanje određenih akcija, u svrhu preventivnog sprečavanja plagiranja. To znači da đake i studente treba konstantno podsjećati da razmišljaju svojom glavom, edukovati ih da prepoznaju plagijatorstvo i upoznavati ih sa posljedicama neetičkog ponašanja.

POZNATIJI SOFTVERSKI ALATI ZA OTKRIVANJE PLAGIJATA

1.     iThenticate firme iParadigms, kao najbolji servis za borbu protiv plagijatorstva, između ostalih koriste i izdavači vodećih svjetskih časopisa. iThenticate se nudi u dva onlajn (online) izdanja Individual i Organization. Kao što ime sugeriše, prvi je namijenjen za ispitivanje pojedinačnih tekstova ili grupe tekstova manjeg obima, a drugi, za veliki obim dokumenta.

2.     Turnitin-ov OrginalityCheck omogućava onlajn pristup putem standardnog veb preglednika. Ovaj softver koristi ogromnu bazu podataka koja sadrži preko 24 milijarde veb stranica, preko 300 miliona studentskih radova i preko 100 miliona drugih radova u saradnji sa vodećim svjetskim izdavačima.

3.     Ephours je holandski proizvod koji koristi preko 4000 škola u Evropi. Može se koristiti u dva vida, kao veb-baziran serrvis ili integrisan kao softverski paket u vlastito bibliotečko – univerzitetsko okruženje. Zbog pogodnosti integracije sa vlastitim digitalnim repozitorijem sve više ima korisnika i na našim EXYU akademskom prostoru.

Osim ovih najpoznatijih na internetu se mogu pronaći i mnogi besplatni softverski servisi za individualnu provjeru teksta koji sa manje ili više uspjeha otkrivaju plagijate. Problem korištenja ovih alata je u tome što se oni uglavnom oslanjaju na baze podataka sa orginalnim tekstovima na nekom od svjetskih jezika.

PLAGIJATORSTVO U EVROPI

U posljednjih nekoliko godina, u evropskim državama zabilježeno je više slučajeva plagijata, čak i među najvišim državnim funkcionerima, predsjednicima država, premijera, ministrima. U razvijenim zemljama, plagijat se, na području naučnog rada, smatra vrlo teškim etičkim prekršajem. Najviše kontroverzi je izazvao slučaj predsjednika Mađarske, Pala Šmita (Schmitt Pal) koji je morao da podnese ostavku poslije afere doktorske disertacije, za koju je ustanovljeno da predstavlja plagijat. Mađarski univerzitet Zemelvajs je odlučio da poništi Štimov doktorat o razvoju modernih Olimpijskih igara iz 1992.godine, pošto se utvrdilo da je veći dio njegove doktorske disertacije prepisan od drugih autora. Senat univerziteta Zemelvajs glasao je, sa velikom većinom, da se poništi doktorat uz objašnjenje, da ne zadovoljava profesionalne i etičke kriterijume naučnog rada. Mađarski nedeljnik HVG je prenio izvode iz doktroske teze Pala Šmita, čijih je 80% stranica, doslovno prepisano od bugarskog naučnika Nikolaja Georgijeva (Nikolay Georgiev). Univerzitet je, takođe, u istrazio uočio da je oko 200 od 215 strama Šmitovog doktorata o modernim olimpijskim igrama, uglavnom prepisano od druga dva autora.

Rumunija se takođe suočava sa istim problemom. Jedan od najuglednijih svjetskih naučnih časopisa Nature, optužio je rumunskog premijera Viktora Pontu (Victor Ponta) za plagijat velikog dijela doktorske teze. Predsjednik Nacionalnog savjeta za potvrdu titula, diploma i univerzitetskih sertifikata, je izjavio da je, od 307 pregledanih stranica, 85 stranica kopirano, bez odgovarajućeg navođenja referenci i zatražio da mu zvanje doktora nauka bude oduzeto.

Jedna od najuticanijih zemalja Evropske unije, Njemačka, suočava se sa sličnom pričom. Njemačka ministrica obrazovanja i nauke, Aneta Šavan (Annette  Schavan) podnijela je ostavku zbog skandala oko doktorske disertacije, koju je odbranila 1980.godine. Prethodno je naučni savjet Univerziteta u Dizeldorfu odlučilo da uzme Šavanovoj titulu doktora zbog plagijata.

Zbog navoda da je prepisao velike dijelove doktorske teze, ostavku je podnio i tadašnji ministar odbrane Karl Teodor Gutenberg (Karl-Theodor zu Guttenberg).  Slično se dogodilo i liberalnoj evroposlanici Silvani – Koh Mehrin (Silvana Koch-Mehrin), koja je napustila funkcije potpredsjednice Evropskog parlamenta, neposredno, prije nego joj je oduzeto zvanje doktora. Inače, početak takozvane naučne lustracije političara, otvoren je slučajem bivšeg ministra odbrane Karla Teodora Gutenberga, koji se spominjao kao nasljednik njemačke kancelarke Angele Merkel. Nakon otkrivanja njegovog plagijata, bio je prinuđen da podnese ostavku, kao i političari, čiji su plagijati kasnije otkriveni. S obzirom da su otkriveni plagijati doktorskih disertacija pogodili političare iz vladajuće koalicije, otpočela je rasprava o regulativi preispitivanja validnosti doktorskih radova, te je osnovano specijalno odjeljenje u Ministarstvu nauke i obrazovanja, koje će se baviti preispitivanjem spornih disertacija.

Uz političare vladajućih stranaka, u Njemačkoj je u žižu interesovanja 7.avgusta 2011.godine, kao plagijator, dospjela i docent Univerziteta Potsdam Margarita Matijapulos (Margarita Mathiopoulos). Specijalna komisija Univerziteta u Bonu, je po drugi put preispitala orginalnost njenih teza, za koje se navodi, da su takođe prepisani iz iz tuđih rezultata. Margariti je pošlo za rukom da se odbrani od optužbi, kada je slučaj prvi put izašao na vidjelo prije 25.godina. Tada je Matijopulos zadržala titulu doktora nauka, a do danas nije razješeno da li su na to uticali najviši državni funkcioneri. U međuvremenu su pronađeni novi dokazi, te se očekuje da će joj Univerzitet u Bonu oduzeti titulu, po okončanju procedularnog postupka – preliminarna ocjena komisije je već data.

Evropski komesar ze regionalnu politiku Johanes Han (Johannes Hahn) je josš jedan od evropskih političara za koga se sumnja da je na neadekvatan način došao do doktorske disertacije. Naime, više eksperata je utvrdilo da njegova doktorska teza sadrži 76 plagijata. Ovo je već drugi put da Hana optužuju za plagijat, jer je 2007.godine bio predmet pažnje javnosti. Ekspertska grupa, koja je tom prilikom, analizirala Hanovu tezu, nije pronašla dokaz da rad sadrži plagijate. Međutim, s obzirom na skandale sa plagijatima u Njemačkoj, opšte je mišljenje, da oni koji žele da razotkriju Hana neće odustati lako.

Što se tiče  bivših jugoslovenskih republika, Makedonija je, po pitanju plagijata, donije posebnu odluku 14.marta 2013.godine o formiranju dviju novih baza, odnosno, Ministarstvo obrazovanja i nauke je formiralo dvije nove baze i to: bazu za doktorske stidije i bazu za provjeru plagijata magistarskih, specijalističkih, stručnih i seminarskih radova. To je omogućeno posljednjim izmjenama Zakona za naučno – istraživačku djelatnost. U Hrvatskoj postoji nezavisno tijelo, koje je formirano za rješavanje problema plagijatorstva. Ono je pokriveno pravnim aktima i radi u skladu sa donijetim propisima.

Što se tiče pitanja plagijata u Srbiji, tamo se već neko vrijeme ozbiljno bave tim pitanjem. U skorije vrijeme, otkrivena su četiri teksta za koje je utvrđeno da su plagijati. Jedan od tih tekstova je otkriven u začetku, dok je još bio na recenziji, a tri su već bila objavljena u naučnim časopisima. Zbog tih nekoliko slučajeva pojave plagijata prilikom publikovanja radova a kako bi se spriječili mogući problemi, članovi ekspertskih tijela, odnosno Matičnih naučnih odbora Republike Srbije, su se jednoglasno saglasili sa stavom da se resornom ministarstvu uputi dopis o formiranju komisije ili agencije, koje će rješavati ovakve probleme, po tačno utvrđenom redosljedu i kriterijumima, a u cilju zaštite integriteta nauke i svih istraživača. Takođe je predloženo da je potrebno inicirati izradu pravilnika o plagijatima i da se Ministarstvu podnese zvaničan prijedlog o ovom pitanju, te da se definiše šta je plagijat i kako se sankcioniše. Osim toga, prijedlog je da se uz saradnju sa Zavodom za intelektualnu svojinu definišu sadržaj problema i procedure njegovog utvrđivanja.